Η παραγωγή του χώρου στην Σαντορίνη: Διάσπαρτη δόμηση

Ζωή Χατζηγιαννάκη,  φωτογράφος    Η πραγματικότητα που είχα γνωρίσει δεν υπήρχε πια. Ήταν αρκετό που δεν εμφανιζόταν η κυρία Σουάν εντελώς όμοια, και την ίδια στιγμή, για να γίνει η Λεωφόρος άλλο πράγμα. Οι τόποι που γνωρίσαμε δεν ανήκουν μόνο στον κόσμο του χώρου, όπου τους τοποθετούμε για μεγαλύτερη ευκολία. Δεν ήταν παρά μια λεπτή τομή ανάμεσα στις συνεχόμενες εντυπώσεις που σχημάτιζαν την τότε ζωή μας; η ανάμνηση ορισμένης εικόνας δεν είναι παρά ο καημός για ορισμένη στιγμή που πέρασε; και τα σπίτια, οι δρόμοι, οι λεωφόροι, όλα είναι φευγαλέα, αλίμονο! Όπως τα χρόνια. Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, Από την μεριά του Σουάν (μετ. Π. Ζάννα, 1969-70, Ηριδανός)   H περίπτωση της Σαντορίνης παρουσιάζει ενδιαφέρον λόγω της τεράστιας αλλαγής που βιώνει τα τελευταία χρόνια, αλλαγή που οφείλεται κυρίως στον τουρισμό. Ο τουρισμός όμως δεν σήμανε απλά και μόνο μία σημαντική οικονομική ανάπτυξη ή το πέρασμα από τη γεωργία σε άλλες δραστηριότητες αλλά και μία αλλαγή στο χώρο και στην κοινωνία. Η έννοια του χώρου είναι πολύπλοκη και δεν υποδηλώνει απλά τον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό χώρο που μας περιβάλλει αλλά τον χώρο σαν μία ενότητα, η οποία μεταβάλλει (και μεταβάλλεται) από κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες. Ο χώρος δεν είναι ένα αντικείμενο, περιέχει μεν αντικείμενα αλλά ορίζεται από τις μεταξύ τους σχέσεις, όπως και κατά τον Lefebvre ο χώρος παράγεται. Στην πολύπλοκη αυτή έννοια του χώρου έρχονται να προστεθούν και οι ιδέες των Deleuze και Guattari, με τις έννοιες της ‘πολλαπλότητας’ (multiplicity) και του ‘γίγνεσθαι’ (becoming).

Ποιες είναι λοιπόν οι κύριες δυναμικές που παράγουν σήμερα τον χώρο στη Σαντορίνη; Θα μπορούσαμε να τις χωρίσουμε σε δύο κατηγορίες: τις παγκόσμιες και τις τοπικές. Οι παγκόσμιες ευθύνονται για ριζικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα: στον τρόπο ζωής, στην κουλτούρα, στην οικονομία, στις κοινωνικές σχέσεις, στο περιβάλλον ακόμη και αλλαγές στην διαχείριση και αντίληψη του χρόνου (π.χ. οι εποχές στη Σαντορίνη ορίζονται ως «υψηλή» και «χαμηλή» σαιζόν, καθώς τον χειμώνα διαμορφώνεται μία τελείως διαφορετική κατάσταση από το καλοκαίρι). Επίσης έχουν όλες ως κύριο χαρακτηριστικό τους την έντονη κινητικότητα, δηλαδή οι άνθρωποι, τα προϊόντα κ.λπ. βρίσκονται συνεχώς σε κίνηση μέσα από την οποία καθορίζουν τελικά τον χώρο. Παρόλο που οι διεθνείς δυναμικές δείχνουν με την πρώτη ματιά να είναι εντονότερες, οι τοπικές παραμένουν εξίσου καθοριστικές. Αυτές είναι: καταρχήν το τοπίο -φυσικό και χτισμένο- λόγω της ιδιαιτερότητας του, που είναι άλλωστε και ο κύριος λόγος προσέλκυσης τουρισμού, και δεύτερον η παράβλεψη/παράβαση του νόμου σε όλους τους τομείς αλλά κυρίως στην οικοδομική δραστηριότητα, αφού αυτή συγκεντρώνει το μεγαλύτερο οικονομικό ενδιαφέρον. Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι ο παραπάνω διαχωρισμός των παγκόσμιων και τοπικών δυναμικών δεν είναι καθόλου απόλυτος και ότι τα όρια τους είναι μπερδεμένα, αλλά διευκολύνει στην κατανόηση των αλληλεπιδράσεων τους και το αποτέλεσμά τους. Η ανάμιξη και η αλληλεπίδραση λοιπόν, των παγκόσμιων και τοπικών δυναμικών δημιουργούν το σημερινό τοπίο, το οποίο χαρακτηρίζεται τόσο από διάφορες νέες υβριδικές μορφές όσο και από μία συνεχή κινητικότητα. Όλες αυτές οι αλλαγές δεν επηρεάζουν μόνο τον τοπικό χάρτη αλλά και τον παγκόσμιο, μέσω των δικτύων που υπάρχουν και δημιουργούνται.                                                                                             Επομένως η θέση της Σαντορίνης στον ανθρωπογεωγραφικό χάρτη αλλάζει αφού καλείται να παίξει νέους ρόλους. Μέχρι στιγμής φαίνεται να μην υπάρχουν οι όροι με τους οποίους να μπορούμε να περιγράψουμε αυτό το νέο τοπίο που δημιουργείται, εφόσον οι μορφές του δεν είναι γνώριμες αλλά ούτε σαφείς. Στην προσπάθεια αναγνώρισής του θα ήθελα να αναφερθώ σε μία ιδιαίτερα σημαντική περίπτωση μελέτης. Αυτή ή περίπτωση εστιάζει στο νέο αρχιτεκτονικό και χωροταξικό τοπίο που διαφοροποιείται από το παλιό λόγω των νέων αναγκών αλλά και απαιτήσεων των ντόπιων, των μεταναστών και βεβαίως των τουριστών. Έχει ως χαρακτηριστικό της τη διάσπαρτη δόμηση, η οποία είναι αποτέλεσμα της έλλειψης οποιουδήποτε σχεδίου, των πολλών αυθαιρεσιών αλλά και της εκτεταμένης χρήσης του αυτοκινήτου. Οι διάσπαρτοι αυτοί ‘οικισμοί’ απαρτίζονται κυρίως από: τουριστικά καταλύματα, κατοικίες (οι περισσότερες με όλες τις σύγχρονες παροχές) και τέλος από διαφόρων ειδών αγορές (τράπεζες, super market, ηλεκτρονικά είδη κ.λπ.). Επιπλέον αυτό το μοντέλο απαιτεί την εκτεταμένη χρήση του αυτοκινήτου και έτσι επιφέρει έντονες αλλαγές στην καθημερινή ζωή και σε ότι άλλο αυτό συνεπάγεται. Το αποτέλεσμα είναι η μορφή και η λειτουργία των διάσπαρτων αυτών ‘οικισμών’ να θυμίζει αυτές των προαστίων μεγαλουπόλεων, χωρίς όμως να διαθέτουν καμία οργάνωση ή ομοιομορφία, αλλά να εκδηλώνεται ένα ανακάτεμα και μία σύμμειξη ετερόκλητων χαρακτηριστικών και χρήσεων του χώρου που παρουσιάζει ενδιαφέρον αναδεικνύοντας μία νέα υβριδική χωροταξική τάση/κατάσταση.     Η διάσπαρτη δόμηση εκδηλώνεται σε άμεση σχέση, όχι μόνο με την τουριστική ανάπτυξη γενικότερα, αλλά και με τους παλαιότερους/ παραδοσιακούς οικισμούς, δηλαδή είναι το αποτέλεσμα αμέτρητων διαφορετικών τοπικών και παγκόσμιων παραγόντων και συσχετισμών. Αυτό δεν σημαίνει ότι η αντιπαράθεση της με τους παραδοσιακούς οικισμούς (που συχνά συνίσταται και σε μία σύγκριση παλαιού-νέου τρόπου ζωής, όπως και αισθητικά ωραίου-άσχημου) βοηθάει στην κατανόησή της. Αντίθετα πιστεύω, ότι πρέπει να σκεφτούμε αυτή την περίπτωση ως αναπόσπαστο κομμάτι, που βρίσκεται μεταξύ όλων των άλλων, ως μία πτύχωση που κατά τον Deleuze (2006), ξεδιπλώνεται και αναδιπλώνεται μέσα σε άλλες. Η διάσπαρτη δόμηση ως δίπλωση και αναδίπλωση παλαιών και νέων (δομικών) μορφών και τάσεων, φυσικών και πολιτισμικών στοιχείων, της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και αυθαιρεσίας και του δημόσιου συμφέροντος, των γενικών αναπτυξιακών, οικονομικών αναγκών και της διαφθοράς των τοπικών αρχών κ.λπ. Όλα αυτά υποδεικνύουν, όχι μία πολωμένη κατάσταση, αλλά μια ρευστή, δυναμική και συνεχώς μεταλλασσόμενη. Στις φωτογραφίες έχω προσπαθήσει να προβάλω αυτή την ρευστότητα μέσα από διαφορετικές πηγές φωτός. Δηλαδή επιλέγοντας τη συγκεκριμένη ώρα –τη μετάβαση μεταξύ μέρας και νύχτας– η οποία επιτρέπει και την καταγραφή των φώτων των κινούμενων οχημάτων, του δρόμου, των κτηρίων κ.ά. επιχειρείται η αντίληψη της κίνησης μέσω των συσχετισμών που την απαρτίζουν. Οι ‘γραμμές’ των φώτων των αυτοκινήτων είναι το οπτικό αποτέλεσμα της ταχύτητας του κλείστρου και αυτής των αυτοκινήτων. Όπως άλλωστε και οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που αποτυπώνεται στη φωτογραφία είναι αποτέλεσμα ταχύτητας και φωτός. Οι Deleuze και Parnet, (2006:30-31) υποστηρίζουν ότι η ταχύτητα είναι αποτέλεσμα συσχετισμού δυνάμεων και δεν έχει αρχή και τέλος, αλλά ξεκινάει και τελειώνει ανάμεσα σε κάποια φευγαλέα σημεία (in-between). Η ταχύτητα πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως ένα ακινητοποιημένο πλάνο (fixed plane) που είναι η προβολή του συνόλου των κινήσεων και όχι το σταμάτημά τους. Στις φωτογραφίες λοιπόν αυτές στόχος μου είναι να παράγω αυτό το ακινητοποιημένο πλάνο έτσι ώστε να γίνουν κατανοητές οι πολλαπλές σχετικές δυνάμεις και οι αλληλεπιδράσεις τους.   Όλα τα παραπάνω είναι μία γενικότερη προσπάθεια της ταύτισης του χώρου με τον χρόνο και επομένως της αντίληψης του δεύτερου ως κινούμενου, ως μεταβατικού και ως προσωρινού. Μία τέτοια αντίληψη για το χώρο θα μπορούσε, κατά τη γνώμη μου, να δώσει λύσεις σε προβλήματα που προκαλούν κάποιες μέχρι τώρα προσεγγίσεις. Αυτές είναι συχνά οι στερεοτυπικές κατηγοριοποιήσεις ενός μέρους, οι οποίες τις περισσότερες φορές πηγάζουν και στηρίζονται στο ‘πάγωμα’ του χρόνου και δη του χώρου (εξύμνηση στοιχείων του παρελθόντος και εξιδανίκευση μίας ανέγγιχτης από τον πολιτισμό φύσης) και οι οποίες στερούν από ένα τόπο, καταρχήν τη δυναμική του, δεν τον αντιμετωπίζουν σαν κάτι εξελισσόμενο παρά σαν κάτι σταθερό το οποίο πρέπει να διατηρηθεί για να μπορέσει να επιβιώσει. Αντί λοιπόν να έχουμε ενσωμάτωση και ενδυνάμωση, με τα σύγχρονα δεδομένα και απαιτήσεις, των στοιχείων ενός τόπου (παραδοσιακοί οικισμοί, φυσικά τοπία ιδιαίτερου κάλλους κ.ά.) έχουμε την προσπάθεια διατήρηση τους ως έχουν για απλή θέαση και κατανάλωση. Αυτή η απόπειρα διατήρησης (σύλληψης του χώρου ως στατικού) έχει λοιπόν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία διπόλων, κυρίως μεταξύ νέου-παλιού αλλά και άσχημου-ωραίου, φύσης-πολιτισμού κ.λπ. Τα δίπολα αυτά κατακερματίζουν τον χώρο και εμποδίζουν την κατανόηση του ως προϊόντος πολλαπλών και διαφορετικών σχέσεων και αλληλεπιδράσεων, και έτσι την ικανότητα του να δημιουργεί επαφές (δίκτυα) με τον υπόλοιπο κόσμο και βεβαίως την εξέλιξή του. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα πολλά προβλήματα, εμφανή στην ανάπτυξη της Σαντορίνης (και πολλών άλλων τουριστικών προορισμών) σήμερα.     ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Deleuze, Gilles and Guattari, Félix (2004) A thousand plateaus: Capitalism and Schizophrenia London, Continuum. Deleuze, Gilles and Guattari, Félix (2003) What is Philosophy? London, Verso. Deleuze, Gilles and Parnet, Claire (2006) Dialogues, London,Continuum. Flusser, Vilem (2000) Towards a philosophy of Photography, Reaktion Books, London. Grosz, Elizabeth (2001) Architecture from the outside, MIT Press. Ingersoll, Richard (2006) Sprawltown, Princeton Architectural Press, Princeton, Canada Lefebvre, Henri (1996) The Production of Space, Oxford, Blackwell. Virilio, Paul (1986) Speed and politics: an essay on dromology, New York, Semiotext(e). Χατζηγιαννάκη, Ζωή (2011) «Ένα προσωρινό νησί: Η παραγωγή του χώρου στην Σαντορίνη», περιοδικό ‘Γεωγραφίες’, εξαμηνιαία έκδοση επιστημών του χώρου, τεύχος 18. Φωτογραφίες Οι φωτογραφίες είναι από την σειρά ‘SantoREni: έργο σε εξέλιξη’, είναι μέρος της διδακτορικής μου διατριβής με θέμα "Fleeting island: The production of space in Santorini" (PhD Goldsmiths college, University of London) και έχουν εκτεθεί στο ‘Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα’, Αθήνα, 2008 και στο Μπελλώνειο Πολιτιστικό Κέντρο, Σαντορίνη, 2012. info@zoehatziyannaki.com http://www.zoehatziyannaki.com     πηγή: http://www.monumenta.org/