Οι κήποι της Αθήνας στην εποχή του Μεσοπολέμου (1914-1940)

Κήποι περιόδου Μεσοπολέμου (1914-1940) της Μαρίας Δανιήλ, αρχιτέκτονας, ΜSc Ε.Μ.Π. Προστασία Μνημείων Την περίοδο του Μεσοπολέμου, η αύξηση του πληθυσμού όξυνε τα υπάρχοντα προβλήματα της έλλειψης υποδομής και της αυθαίρετης δόμησης. Οι προτάσεις των νέων ρυθμιστικών σχεδίων της Αθήνας, του αρχιτέκτονα Th. Mawson (1918) που είχε προσκληθεί από το Δήμο Αθηναίων, του Ανωτάτου Τεχνικού Συμβουλίου του Κράτους (1920) και της επιτροπής Καλλιγά (1924), δεν πραγματοποιήθηκαν. Με την άφιξη των προσφύγων (1922) αλλά και των εσωτερικών μεταναστών, εντάσσονται νέες περιοχές στο σχέδιο και αναπτύσσονται νέοι προσφυγικοί ή τύπου κηπούπολης οικισμοί. Πολλοί κοινόχρηστοι χώροι αποχαρακτηρίζονται και οικοπεδοποιούνται, ενώ στους κήπους εγκαθίστανται διάφορες χρήσεις. Την περίοδο αυτή σε επίπεδο αποφάσεων, αρμόδια αρχή για τους υπαίθριους δημόσιους χώρους είναι η κεντρική εξουσία. Ο Δήμος Αθηναίων εμπλέκεται συνήθως σε θέματα συντήρησης και διαχείρισης. Κατά τη δημαρχία Σπ. Πάτση (1922-29) επιχειρήθηκε ο εξωραϊσμός διαφόρων πλατειών της πόλης. Μετά το 1930, με την επίλυση του προβλήματος της ύδρευσης από τον Μαραθώνα, την ίδρυση της Επιτροπής Κήπων και δενδροστοιχιών (1927), και της Υπηρεσίας Κήπων και Δενδροστοιχιών του Δήμου Αθηναίων (1928), εφαρμόστηκε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα φύτευσης και εξοπλισμού των κοινοχρήστων χώρων της πόλης. Νέα διαμόρφωση διαπιστώνεται μόνο στην περίπτωση του Πεδίου του Άρεως, του Άλσους Παγκρατίου και στη ζώνη της Φωκίωνος Νέγρη. Οι κήποι αυτοί δεν αναφέρονται σε κάποιο σημαντικό κτήριο ή μνημείο, αλλά αποσκοπούν στη δημιουργία χώρου, που θα εξυπηρετεί πολλαπλές λειτουργίες: περιπάτου, αναψυχής, άθλησης και κοινωνικών συναθροίσεων. Οι υπόλοιποι υπάρχοντες κήποι που εξωραΐστηκαν τη δεκαετία του 1920 από τον Δήμο Αθηναίων, απέκτησαν χαρακτήρα πλατείας με λειτουργίες στάσης ανάπαυσης και αναψυχής. Τη δεκαετία του 1930 οι διαμορφώσεις ήταν περισσότερο ελεύθερες, ενώ διατήρησαν το χαρακτήρα του κήπου. Η πευκοφυτεμένη περιοχή του άλσους του Αγίου Νικολάου, στα Πευκάκια, ανήκε στην ιδιοκτησία του Υπουργείου Οικονομικών. Τμήμα της (1500μ2), παραχωρήθηκε το 1887 στο Δήμο Αθηναίων για την ανέγερση του ναού του Αγίου Νικολάου. Η υπόλοιπη περιοχή τελικά οικοδομήθηκε.    Εθνικός Κήπος Στον Εθνικό κήπο πλέον, με τη διάθεσή του στο κοινό (1923), τοποθετήθηκαν διάφορα στοιχεία εξοπλισμού και κατασκευάστηκαν λίμνες, χώροι υγιεινής και παιδική χαρά. Οι κατασκευές σχεδιάστηκαν ως υπαίθρια αγροτικά στοιχεία που εντάσσονται στο ρομαντικό χαρακτήρα και στην αρχική χάραξη του Κήπου. Το σημερινό σιδερένιο κιγκλίδωμα με τους μαρμάρινους πεσσούς που αντικατέστησε το παλιότερο ξύλινο, κατασκευάστηκε το 1926 με τη διαπλάτυνση της οδού Βασ. Αμαλίας, οπότε θυσιάστηκε ένα τμήμα του Κήπου και κόπηκαν αρκετά δένδρα. Κήπος Θησείου Σχετικά με τον Κήπο του Θησείου, η Επιτροπή Κήπων και Δενδροστοιχιών προχώρησε το 1927 στη διαμόρφωση του κήπου για να εξυπηρετεί τη συνοικία του Θησείου, ενώ τα έξοδα των εργασιών ανέλαβε ο Σύλλογος των κατοίκων της περιοχής. Η νέα διαμόρφωση είναι μικτού τύπου με γενική γεωμετρική χάραξη, επιμέρους ελεύθερη. Σε σύγκριση με την προηγούμενη διατηρούνται οι βασικοί άξονες και το κεντρικό κυκλικό στοιχείο, ενώ απλουστεύονται οι υποδιαιρέσεις των παρτεριών. Στο πλαίσιο του συνοικιακού κήπου, σχεδιάστηκαν οι κύριες είσοδοι από την πλευρά της συνοικίας του Θησείου και όχι του μνημείου, που αποκτά δευτερεύουσα σημασία. Η διαμόρφωση αυτή διατηρείται μέχρι σήμερα, παρόλο που δεν είναι εύκολα ορατή καθώς ο χώρος διαχωρίστηκε με τη χάραξη της οδού Απ. Παύλου και το μεγαλύτερο τμήμα του κήπου ενώθηκε με τον αρχαιολογικό χώρο του Θησείου.   Κήποι πλ. Κλαυθμώνος, πλ. Ελευθερίας Με την κατεδάφιση του κτηρίου του Νομισματοκοπείου, ο αρχιτέκτονας του Δήμου Εμμανουήλ Λαζαρίδης, προτείνει το 1927 τη διαμόρφωση της πλατείας πλέον Κλαυθμώνος, με διαγώνιες χαράξεις και περιφερειακά παρτέρια που οδηγούν σε ένα κεντρικό χώρο με αναβρυτήριο. Στην ίδια λογική διαμορφώνονται (αρχές 1930) η πλατεία Ελευθερίας με γεωμετρική διάταξη, στο κέντρο της οποίας τοποθετήθηκε παιδική πισίνα και η πλατεία Θεάτρου (Λουδοβίκου) με κεντρικό αναβρυτήριο. Άλσος Ευαγγελισμού Το Άλσος Παγκρατίου περιήλθε στον Οργανισμό Διαχειρίσεως της Εκκλησιαστικής Περιουσίας, κηρύχθηκε δασωτέο με Β. Δ/γμα (1902) και φυτεύτηκε με τη φροντίδα της Βασίλισσας Σοφίας (1908). Αργότερα παραχωρήθηκε με κοινή απόφαση του Υπουργού Γεωργίας και του Υπουργού Εκκλησιαστικών στη Φιλοδασική Ένωση Αθηνών (1925), η οποία το χρησιμοποίησε ως φυτώριο. Νοικιάστηκε σε επιχειρηματία για μια δεκαετία (1928), ο οποίος παράλληλα με τη δημιουργία αναψυκτηρίου, διαμόρφωσε συνολικά το χώρο σε δημόσιο κήπο. Παραχωρήθηκε το 1936 στο Δήμο Αθηναίων που εμπλούτισε τη φύτευσή του. Ο σχεδιασμός του είναι υποτυπώδης, σε ελεύθερη διάταξη με καμπυλόγραμμα μονοπάτια και κεντρικό κυκλικό στοιχείο. Σχέδια προτάσεων Πεδίου Άρεως (1933) Το Πεδίον του Άρεως, συνολικής έκτασης 240 στρεμμάτων, εντάχθηκε ως κοινόχρηστος χώρος στο Σχέδιο Πόλεως (1887) και κηρύχθηκε δασωτέα έκταση (1902). Παραχωρήθηκε το 1927 στην τότε "Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δενδροστοιχιών Αθηνών" με σκοπό τη μεταβολή του σε άλσος. Αν και ο χώρος είχε ήδη χαρακτηριστεί ως μη οικοδομήσιμος, μέχρι το 1930 είχε καταληφθεί από διάφορες χρήσεις. Η Επιτροπή με Πρόεδρο τον Πέτρο Καλλιγά, έκανε έναρξη εργασιών ανάπλασης (1933), τις οποίες όμως λόγω οικονομικών δυσχερειών δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει. Τα έξοδα διαμόρφωσης ανέλαβε αργότερα το "Ειδικό Ταμείο Μονίμων Οδοστρωμάτων Αθηνών" (1934), ενώ η κυριότητα του άλσους δόθηκε στο Δήμο Αθηναίων, που συνέβαλε στο στάδιο της μελέτης και της δημιουργίας. Για τη σύνταξη της μελέτης συστήθηκε ειδική επιτροπή, στην οποία μετείχαν προσωπικότητες της εποχής, όπως Πέτρος Καλλιγάς, Αναστάσιος Μεταξάς, Εμμανουήλ Κριεζής, Αριστοτέλης Ζάχος, Κωστής Παρθένης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, και ο διευθυντής του Υπουργείου Συγκοινωνιών Ανάργυρος Δημητρακόπουλος, στον οποίο ανατέθηκε το γενικό σχέδιο του άλσους, ενώ η εκτέλεσή του στον γεωπόνο Ν. Βοσυνιώτη.   Τα βασικά σημεία στα οποία στηρίχθηκε η μελέτη, ήταν : • η δημιουργία άλσους, περίπατου και αναψυχής, με κυκλοφορία μόνο των πεζών, ανοικτού και τις νυκτερινές ώρες • η ανέγερση κέντρου αναψυχής και η παραμονή των υπαρχόντων ναών χωρίς ιδιαίτερο αύλειο χώρο • η κατεδάφιση όλων των κτισμάτων εκτός της Σχολής των Ευελπίδων και η μετάθεση του Γυμναστηρίου στη συμβολή των οδών Κοδριγκτώνος και Μαυροματαίων. Η βασική χάραξη αποφασίστηκε σε ελεύθερο τύπο με επιμέρους γεωμετρικές χαράξεις, διάταξη που προσφερόταν για την επιβαλλόμενη τμηματική πραγματοποίηση του κήπου. Η ποικιλία αυτή προτιμάται όταν ο κήπος στερείται φυσικού ανάγλυφου, όπως το Πεδίον του Άρεως. Προέβλεπε έξι εισόδους περιμετρικά του πάρκου και ένα γενικό οδικό δίκτυο που χώριζε τον κήπο σε τέσσερα τμήματα, στο αθλητικό κέντρο, στο παιδικό τμήμα, στο τμήμα της ηρεμίας και σε αυτό της πολύβουης συγκέντρωσης, χωρίς να διασπά όμως την ενότητα του συνόλου. Δημιουργήθηκαν μεγάλα ανοίγματα θέας και οπτικών γραμμών, ελεύθερα από δένδρα και άλλα εμπόδια, που αφ’ ενός ευχαριστούν τη ματιά και αφ’ ετέρου δίνουν την επιθυμητή εντύπωση της μεγαλύτερης έκτασης, κάτι που στερείται τόσο ο Εθνικός κήπος, όσο και αυτός του Ζαππείου. Οι εργασίες ανάπλασης άρχισαν το 1935, σταμάτησαν με την κήρυξη του Β' Παγκοσμίου Πόλεμου και ολοκληρώθηκαν το 1949. Το Άλσος Ευαγγελισμού παραχωρήθηκε το 1925 από την Υπηρεσία Αναδασώσεως του Υπουργείου Γεωργίας στη Φιλοδασική Ένωση Αθηνών, η οποία όμως μέχρι και το 1929 δεν το αξιοποίησε. Το 1935 επί δημαρχίας Κ. Κοτζιά (1934-36), αναμορφώνεται από το Δήμο Αθηναίων με σιντριβάνι, καθιστικά και αναψυκτήριο. Η κύρια πρόσβαση στο χώρο πραγματοποιείται και πάλι στον άξονα της εισόδου του νοσοκομείου, ενώ ο υπόλοιπος χώρος που δεν αναφέρεται στο βασικό κτήριο, σε ελεύθερη διάταξη. ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Γέροντα Δ., Ιστορία του Δήμου Αθηναίων (1835-1971), 1972 • Βοσυνιώτη Ν., Το Άλσος Αθηνών (Πεδίον Άρεως), 1949 • Δημητρακόπουλου Α., «Το Πεδίο Άρεως Πάρκον», περ. Τεχνικά Χρονικά, τ. Απρίλιος-Μάιος 1935 • Μελαμπιανάκη Ε., Οι πλατείες της Αθήνας 1834-1945. Διαδικασία διαμόρφωσης, λειτουργία, πολεοδομική σημασία, Διδακτορική διατριβή, 2006 • Καρδαμίτση Αδάμη Μ., «Η πλατεία Εθνικής Αντίστασης», περ. Αθηναϊκά, τ.109/2004 • Μπίρη Κ., Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, 1966 • Στασινόπουλου Ε., Ιστορία των Αθηνών από την αρχαιότητα στην εποχή μας, 1973 • «Το Τεχνικόν Πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων, 1935», περ. Τεχνικά Χρονικά, τ. Απριλίου-Μαΐου, 1934-1935 • Φαλτάιτς Κ., Λαϊκά πάρκα και Παιδικαί εξοχαί εις τας Αθήνας, 1929   ΠΗΓΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΕΙΚΟΝΩΝ • Απόσπασμα χάρτη οδηγού Baedeker (1890), χάρτη Α. Γεωργιάδη (1908), χάρτη Κ. Μπίρη (1930), χάρτη Κ. Μπίρη (1950), αεροφωτογραφίες περιοχής Πεδίου Άρεως (1928,1938,1940), (πηγή: Αρχείο Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη) • Σχέδιο διαμόρφωσης εισόδου Εθνικού κήπου (~1926), Κατασκευαστική λεπτομέρεια στηθαίου Εθνικού κήπου (~1926), Σχέδιο Εθνικού Κήπου (1931), Σχέδιο διαμόρφωσης κήπου Θησείου (1930), Σχέδια προτάσεων Πεδίου Άρεως (1933), (πηγή: Αρχείο Εθνικού Κήπου) • Αεροφωτογραφία περιοχής Θησείου (2009), περιοχής πλ. Κλαυθμώνος (2009), περιοχής πλ. Ελευθερίας (2009), περιοχής άλσους Παγκρατίου (2010), (πηγή: www.google earth) • Αεροφωτογραφία περιοχής Θησείου (1935), (πηγή: Αρχείο Χαρτών ΥΠΕKA) • Σχέδιο διαμόρφωσης πλ. Ελευθερίας (2004), (πηγή: www.astynet.gr) • Φωτογραφική άποψη πλ. Ελευθερίας (Κουμουνδούρου) (~1930), (πηγή: Ε. Μελαμπιανάκη, Οι πλατείες της Αθήνας 1834-1945. Διαδικασία διαμόρφωσης, λειτουργία, πολεοδομική σημασία, Διδακτορική διατριβή, 2006) • Σχέδιο αποτύπωσης άλσους Παγκρατίου (2007), (πηγή: Αρχείο Δ/νσης Μελετών Δήμου Αθηναίων) • Τελικά σχέδια διαμόρφωσης Πεδίου Άρεως (1935), (πηγή: Δημητρακόπουλου Α., «Το Πεδίο Άρεως Πάρκον», περ. Τεχνικά Χρονικά, τ. Απρίλιος-Μάιος 1935) • Σχέδιο Δήμου Αθηναίων διαμόρφωσης άλσους Ευαγγελισμού (1935), (πηγή: «Το Τεχνικόν Πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων», περ. Τεχνικά Χρονικά, τ. Απρίλιος-Μάιος πηγή: http://www.monumenta.org/