Ανάμεσα στις τέχνες και τον απέραντο πλούτο του ανατολικού μυστικισμού συναντάμε μία τέχνη η οποία, ακόμα και σήμερα, εξακολουθεί να είναι ελάχιστα γνωστή στην Ευρώπη και σχεδόν άγνωστη στην Ελλάδα. Πρόκειται για την Τέχνη του Μπονσάι, δηλαδή για τη δημιουργία και την καλλιέργεια δέντρων νάνων.
Αλλά πώς ορίζεται ακριβέστερα ένα Μπονσάι; Γιατί, το να έχει κανείς ένα δέντρο μέσα σε μία γλάστρα, έστω ρηχή, δεν κάνει αναγκαστικά ένα Μπονσάι. Ένα Μπονσάι είναι μία καλλιτεχνική απομίμηση ενός φυσικού δέντρου σε μικρογραφία. Είναι, στην ουσία, ένα έργο τέχνης φτιαγμένο από το ανθρώπινο χέρι, μέσα από λεπτό χειρισμό και ειδικές φροντίδες, για το οποίο χρησιμοποιούνται ως υλικό τα φυσικά φυτά. Πάνω απ’ όλα είναι μία απατηλή εικόνα ενός πραγματικού δέντρου.
Αλλά πώς ορίζεται ακριβέστερα ένα Μπονσάι; Γιατί, το να έχει κανείς ένα δέντρο μέσα σε μία γλάστρα, έστω ρηχή, δεν κάνει αναγκαστικά ένα Μπονσάι. Ένα Μπονσάι είναι μία καλλιτεχνική απομίμηση ενός φυσικού δέντρου σε μικρογραφία. Είναι, στην ουσία, ένα έργο τέχνης φτιαγμένο από το ανθρώπινο χέρι, μέσα από λεπτό χειρισμό και ειδικές φροντίδες, για το οποίο χρησιμοποιούνται ως υλικό τα φυσικά φυτά. Πάνω απ’ όλα είναι μία απατηλή εικόνα ενός πραγματικού δέντρου.
Το Μπονσάι είναι μια μορφή τέχνης. Οπως κάθε εικαστική τέχνη, περιέχει όλα τα ουσιαστικά αισθητικά στοιχεία: σύνθεση, ισορροπία, προοπτική, βάθος, υφή, χρώμα κ.λπ. Η αντιστοιχία μ’ ένα ζωγραφισμένο τοπίο είναι κατάλληλη, με τη διαφορά ότι το έργο τέχνης του Μπονσάι ποτέ δεν είναι τελειωμένο. Είναι ζωντανό, έχει μια έντονη δυναμική, που απαιτεί από τον καλλιτέχνη μία συνεχόμενη προσπάθεια και υπευθυνότητα. Χρειάζεται να διατηρείται συνέχεια, για να μη χάσει την ομορφιά και τη γοητεία του, και εφόσον τα δέντρα μπορούν να ζήσουν πολλούς αιώνες, το ζωντανό και δυναμικό αυτό έργο τέχνης κληροδοτείται από γενιά σε γενιά.
Έτσι, συνήθως πιστεύεται ότι η τέχνη του Μπονσάι ξεκίνησε από την Ιαπωνία, αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Ξεκίνησε από την Κίνα και υπάρχουν αναφορές ότι από το έτος 2000 π.Χ. ήδη οι Κινέζοι καλλιεργούσαν φυτά σε δοχεία ως τμήμα της κανονικής κηπουρικής τέχνης τους.Οι Κινέζοι έχουν μια μακρόχρονη κηπουρική παράδοση. Ήταν ένας από τους πρώτους γνωστούς πολιτισμούς, μαζί με τον αιγυπτιακό και τον περσικό, που ανέπτυξαν σε μεγάλο βαθμό αυτήν την τέχνη του εξωραϊσμού της Φύσης και την ικανότητα να δημιουργούν πανέμορφους κήπους. Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την ιστορία των πρώτων κινέζικων κήπων μέχρι τη δυναστεία Τσανγκ (6ος-7ος αιώνας π.Χ.).
Τα στοιχεία που έγινε δυνατό να συλλεχθούν σε σχέση μ’ αυτό το μακρινό παρελθόν, και ιδιαίτερα για την τέχνη του Μπονσάι, είναι αυτά που μας κληροδότησαν οι αρχαίες παραδόσεις. Ήδη τα κινέζικα ζωγραφισμένα ρολά που χρονολογούνται το 600 μ.Χ. παριστάνουν μικρογραφίες δέντρων σε όμορφα μικρά κεραμικά δοχεία. Πιθανόν ήταν Κινέζοι βουδιστές μοναχοί που τον 10ο ή 11ο αιώνα μετέφεραν στην Ιαπωνία το Μπονσάι ως θρησκευτικό αντικείμενο. Ο κινέζικος Βουδισμός, και ειδικά ο Βουδισμός Ζεν, έδινε πολλή σημασία στην τέχνη του Μπονσάι, ως ένα ακόμα μέσο πνευματικής διαμόρφωσης των μοναχών. Πιθανόν, λόγω της τεράστιας υπομονής και επιμονής που χρειάζονται για την άσκησή της.
Μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί γιατί οι Αιγύπτιοι ή οι Πέρσες δεν ανέπτυξαν την τέχνη του Μπονσάι. Πιθανόν να οφείλεται στο γεγονός ότι οι κήποι των πρώτων διέφεραν ριζικά από τους κήπους των Κινέζων. Ανάμεσα στους διάφορους λόγους αυτής της διαφοράς είναι ότι η Κίνα, σε αντίθεση με την Αίγυπτο ή την Περσία, ήταν πάντοτε πλούσια σε ντόπια φυτά και δεν χρειαζόταν να κάνει εισαγωγές. Ανάμεσα στις χώρες με ήπιο κλίμα, η Κίνα είναι εκείνη που έχει την πιο ποικίλη χλωρίδα, καθώς επίσης και θαυμάσια βλάστηση σε βουνά και πεδιάδες. Οι Κινέζοι προσπαθούσαν πάντοτε να μιμηθούν αυτήν τη Φύση και να τη φέρουν κοντά, στα σπίτια τους. Οι άλλοι δύο πολιτισμοί ζούσαν, αντιθέτως, σ' ένα περιβάλλον πολύ πιο ξερό και προσπαθούσαν ώστε οι κήποι τους να ξεχωρίσουν από το περιβάλλον, δημιουργώντας μία εντελώς διαφορετική πραγματικότητα. Οι Κινέζοι μιμούνταν και ανέπτυσσαν τη φύση γύρω τους, ενώ οι Αιγύπτιοι και οι Πέρσες ήταν υποχρεωμένοι να αναπλάθουν ακριβώς την αντίθετη από αυτή που τους περιέβαλλε.
Οι Κινέζοι λοιπόν ήταν ένας από τους πρώτους λαούς που έμαθαν να εκτιμούν τη φυσική ομορφιά που υπήρχε γύρω τους και αυτό γίνεται έντονα αισθητό σε όλες τις μορφές τέχνης τους, από τη ζωγραφική και τη γλυπτική μέχρι τις τέχνες του πολέμου. Σε κανέναν άλλο πολιτισμό, από τη μακρινότερη αρχαιότητα, τα φυτά δεν έπαιζαν έναν τόσο σημαντικό ρόλο. Υπάρχουν γραπτά του 5ου π.Χ. αι. που ήδη μιλούν για τις τεχνικές της μεταφύτευσης και για τα μπολιάσματα των δέντρων.Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των κινέζικων κήπων, που επίσης καθρεφτίζεται στην αισθητική του Μπονσάι, είναι η απουσία τυπικότητας. Αυτό το στοιχείο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αρχιτεκτονική και τις άλλες πολιτισμικές τους εκφράσεις, γεγονός που ξενίζει πολύ τους Δυτικούς. Αυτό όμως εξηγείται λογικά, εφόσον οι Κινέζοι είναι ένας πολύ πρακτικός λαός. Διαλέγουν διάφορους κανόνες αν τους είναι χρήσιμοι, και αν όχι, τους αλλάζουν με άλλους. Αυτός ο τρόπος συμπεριφοράς έχει μία φιλοσοφική βάση: Για τον Κινέζο οι γεωμετρικοί κανόνες φυλάγονται για εκείνους τους τομείς που εκφράζουν ανθρώπινες σχέσεις. Σχετικά με τον κόσμο της φύσης πιστεύουν ότι το καλύτερο είναι να αφήσουμε τα πράγματα να ακολουθήσουν τη δική τους φυσική τροπή. Έτσι, ενώ στα σπίτια τους και στις σχέσεις μεταξύ τους ακολουθούν την κομφουκιανή ηθική, στις σχέσεις τους με το περιβάλλον, τη Φύση και ειδικά με τα φυτά εφαρμόζουν τις γραμμές της Ταοϊστικής φιλοσοφίας.
Η ΑΘΑΝΑΣΙΑ, ΤΟ ΙΕΡΟ ΒΟΥΝΟ ΚΑΙ ΤΟ BONSAI
Στην Κίνα ο συμβολισμός του Βουνού είναι εξαιρετικής σημασίας. Το βουνό θεωρείται ότι είναι η ενεργειακή αποθήκη του Σύμπαντος και η κορυφή της δύναμης και της εξουσίας όπου κατοικούν οι θεοί, συγκεκριμένα οι λεγόμενοι 8 Αθάνατοι. Να λείπει το βουνό σ' έναν καθώς πρέπει κινέζικο κήπο ήταν κάτι το αδιανόητο.
Αυτός ο σεβασμός στο βουνό οδήγησε στη λατρεία των βράχων, που έφτασε στο αποκορύφωμά της κατά τη δυναστεία Τανγκ (600-900 μ.Χ.). Σημαντικός ρόλος σ' αυτή τη θρησκευτική αντίληψη για την ιερότητα του βουνού έπαιξε ο Ταοϊσμός. Τα βουνά ξυπνούν μία αίσθηση για το μακρινό, το αιώνιο, το σταθερό και αμετακίνητο, για το παντοδύναμο. Και αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο οι Ταοϊστές έβλεπαν τη σχέση του Ανθρώπου με το Σύμπαν.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, το γεμάτο μαγεία και μυστικισμό, αναπτύχθηκε ο μύθος των "Αθανάτων" ή Hsien. Λέει ότι υπάρχουν 8 Αθάνατοι (οι Part-Hsien) που ζουν στα βουνά, οι οποίοι πού και πού επισκέπτονται τους ανθρώπους ή επιτρέπουν στους άξιους ανθρώπους να τους επισκεφθούν στο βουνό. Και τότε μπορεί να τους χαρίσουν το μυστικό της αθανασίας. Ειδικά οι Ταοϊστές, που είχαν βάλει ως στόχο την κατάκτηση της αθανασίας, τους λάτρευαν πολύ και συνεπώς σέβονταν τα βουνά και όλα τα όντα που κατοικούν σ’ αυτά.
Η έννοια της αθανασίας στην Κίνα έχει σχέση περισσότερο με τη μακροζωία (δηλαδή την παράταση της ζωής για μερικούς ακόμα αιώνες), παρά με τη Δυτικοχριστιανική αντίληψη που αντιλαμβάνεται την αθανασία ως τη δυνατότητα να ζήσει κανείς για πάντα στην Άλλη Ζωή. Οι Ταοϊστές ανέπτυξαν λοιπόν την τέχνη της σμίκρυνσης του μεγέθους και της επιμήκυνσης της ζωής των δέντρων, κλαδεύοντας ρίζες και κλαδιά, συρματώνοντας κορμούς και καθυστερώντας την άνοδο και την κυκλοφορία των χυμών τους, με τον ίδιο τρόπο που έκαναν πιο αργό το ρυθμό της αναπνοής του σώματός τους για να μακραίνουν τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. Κατά κάποιο τρόπο αυτά τα δέντρα νάνοι ήταν μια αντανάκλαση των γέρικων και συστρεφόμενων εικόνων των ίδιων των Ταοϊστών φιλοσόφων αλχημιστών.
Αργότερα, η τέχνη του Μπονσάι, γεμάτη μυστικισμό και φιλοσοφία, εξαπλώθηκε στις αυλές και στα μοναστήρια, ειδικά στα βουδιστικά, ώσπου μεταφέρθηκε από βουδιστές μοναχούς στα νησιά της Ιαπωνίας, στα οποία θα φτάσει στο απόγειό της και θα διατηρηθεί ως τις ημέρες μας. Σήμερα η Ιαπωνία είναι η κατ’ εξοχήν χώρα του Μπονσάι, αν και στην Κίνα τελευταία, παρ’ όλη την πολιτιστική καταστροφή του '60, ξαναγεννιέται το ενδιαφέρον γ’ αυτήν την παλαιά παραδοσιακή τέχνη.
Στην Κίνα ο συμβολισμός του Βουνού είναι εξαιρετικής σημασίας. Το βουνό θεωρείται ότι είναι η ενεργειακή αποθήκη του Σύμπαντος και η κορυφή της δύναμης και της εξουσίας όπου κατοικούν οι θεοί, συγκεκριμένα οι λεγόμενοι 8 Αθάνατοι. Να λείπει το βουνό σ' έναν καθώς πρέπει κινέζικο κήπο ήταν κάτι το αδιανόητο.
Αυτός ο σεβασμός στο βουνό οδήγησε στη λατρεία των βράχων, που έφτασε στο αποκορύφωμά της κατά τη δυναστεία Τανγκ (600-900 μ.Χ.). Σημαντικός ρόλος σ' αυτή τη θρησκευτική αντίληψη για την ιερότητα του βουνού έπαιξε ο Ταοϊσμός. Τα βουνά ξυπνούν μία αίσθηση για το μακρινό, το αιώνιο, το σταθερό και αμετακίνητο, για το παντοδύναμο. Και αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο οι Ταοϊστές έβλεπαν τη σχέση του Ανθρώπου με το Σύμπαν.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, το γεμάτο μαγεία και μυστικισμό, αναπτύχθηκε ο μύθος των "Αθανάτων" ή Hsien. Λέει ότι υπάρχουν 8 Αθάνατοι (οι Part-Hsien) που ζουν στα βουνά, οι οποίοι πού και πού επισκέπτονται τους ανθρώπους ή επιτρέπουν στους άξιους ανθρώπους να τους επισκεφθούν στο βουνό. Και τότε μπορεί να τους χαρίσουν το μυστικό της αθανασίας. Ειδικά οι Ταοϊστές, που είχαν βάλει ως στόχο την κατάκτηση της αθανασίας, τους λάτρευαν πολύ και συνεπώς σέβονταν τα βουνά και όλα τα όντα που κατοικούν σ’ αυτά.
Οι Ταοϊστές έπαιξαν έναν πολύ σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη της τέχνης του Μπονσάι, γιατί καθώς έκαναν τις αλχημικές τους έρευνες (οι Ταοϊστές ήταν φημισμένοι αλχημιστές, μάγοι και γιατροί) με ορυκτά, μέταλλα και φυτά, με την ελπίδα να βρουν το ελιξίριο της αθανασίας (1), συγκέντρωσαν ένα μεγάλο πλούτο γνώσεων για φυσική ιατρική και θεραπευτικά βότανα. Για παράδειγμα, ανακάλυψαν έναν μύκητα που έλεγαν ότι μπορούσε να επιμηκύνει τη ζωή, όπως υπάρχουν άλλοι που μπορούν να προκαλέσουν παραισθήσεις. Σε μερικές αρχαίες ζωγραφιές φαίνονται Ταοϊστές μοναχοί που κρατούν αυτόν το μύκητα στο ένα χέρι και μια μικρογραφία του Ιερού Βουνού στο άλλο. Αυτά τα σύμβολα σε μικρογραφία είχαν τεράστια σημασία, γιατί οι Κινέζοι φιλόσοφοι πίστευαν ότι σμικρύνοντας ένα αντικείμενο, θα μπορούσαν να χειριστούν άνετα όλες του τις ιδιότητες και μαγικές δυνάμεις. Οι πρακτικές σμίκρυνσης και μικρογράφησης είχαν μεγάλη σχέση με τις μαγικές τέχνες και την αναζήτηση της αθανασίας.
Η έννοια της αθανασίας στην Κίνα έχει σχέση περισσότερο με τη μακροζωία (δηλαδή την παράταση της ζωής για μερικούς ακόμα αιώνες), παρά με τη Δυτικοχριστιανική αντίληψη που αντιλαμβάνεται την αθανασία ως τη δυνατότητα να ζήσει κανείς για πάντα στην Άλλη Ζωή. Οι Ταοϊστές ανέπτυξαν λοιπόν την τέχνη της σμίκρυνσης του μεγέθους και της επιμήκυνσης της ζωής των δέντρων, κλαδεύοντας ρίζες και κλαδιά, συρματώνοντας κορμούς και καθυστερώντας την άνοδο και την κυκλοφορία των χυμών τους, με τον ίδιο τρόπο που έκαναν πιο αργό το ρυθμό της αναπνοής του σώματός τους για να μακραίνουν τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. Κατά κάποιο τρόπο αυτά τα δέντρα νάνοι ήταν μια αντανάκλαση των γέρικων και συστρεφόμενων εικόνων των ίδιων των Ταοϊστών φιλοσόφων αλχημιστών.
Αργότερα, η τέχνη του Μπονσάι, γεμάτη μυστικισμό και φιλοσοφία, εξαπλώθηκε στις αυλές και στα μοναστήρια, ειδικά στα βουδιστικά, ώσπου μεταφέρθηκε από βουδιστές μοναχούς στα νησιά της Ιαπωνίας, στα οποία θα φτάσει στο απόγειό της και θα διατηρηθεί ως τις ημέρες μας. Σήμερα η Ιαπωνία είναι η κατ’ εξοχήν χώρα του Μπονσάι, αν και στην Κίνα τελευταία, παρ’ όλη την πολιτιστική καταστροφή του '60, ξαναγεννιέται το ενδιαφέρον γ’ αυτήν την παλαιά παραδοσιακή τέχνη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου